به گزارش «سراج24»، پیشنهاد تشکیل جامعه روحانیت مبارز به قیام پانزده خرداد سال 1342 بازمی گردد. به دنبال سخنرانی امام که در سال 42 ایراد نمودند و به دستگیری ایشان و تظاهرات مردمی و کشتار جمعی منجر شد؛ آقایان روحانی اجتماعاتی داشتند. یک دفعه 30-40 نفری را گرفتند و به زندان بردند. بعد از سال 43 و مساله کاپیتولاسیون و به دنبال آن تبعید امام، در تهران هسته‌های مختلف روحانی تشکیل شد. شاگردان و علاقمندان به امام، مثل آقای مطهری و شهید بهشتی و بعضی از علما که از شاگردان امام نبودند، به تدریج دور هم جمع شدند.
در این جلسات حوادث روزمره مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گرفت و اقداماتی متناسب انجام می‌شد و احیانا تلگرافهایی تنظیم و مخابره می‌شد و گاهی صرفا تشکیل جلسات بود و گاهی خبررسانی و از اوضاع خبر داد شدن بود که ما حداقل ماهی یک نشست داشتیم.
از سال 1341 که نهضت امام آغاز شد، در تهران دو گروه روحانی وجود داشت:عده ای که غالبا انقلابی بودند و از نهضت امام طرفداری می کردند و عده ای از آنها همان دوران به زندان افتادند. گروه دیگر در این حد نبودند ولی به خاطر حرکت مذهبی ای که شروع شده بود در ابتدا اظهار علاقه کردند و مدتی هم در زندان بودند. بعد آزاد شدند. بعد از آزادی بعضی از آنها از نهضت کنار کشیدند. در این میان کسانی ماندند که جوانتر بودند و بیشتر از شاگردان امام بودند. اینها ماندند و مبارزه را ادامه دادند که در طول مبارزه دچار تبعیدها، زندانها و بازداشتهای مکرر گردیدند. مثلا شهید محلاتی و شهید شاه‌ابادی اغلب در زندان بودند.
به تدریج افرادی از جمله آقایان مطهری، مهدوی کنی، مفتح، دکتبر باهنر، هاشمی رفسنجانی، فضل الله محلاتی، شاه آبادی، روحانی، شجونی، امامی کاشانی موحدی کرامانی و... دور هم جمع شدند. مرحوم آیت الله مهدوی کنی درباره تشکیل این مجموعه میگوید «ما با این افراد جلساتی داشتیم و در مواقعی که پیش می‌امد با هم مشورت و رایزنی می‌کردیم.»
شکست قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، روحانیون را به این موضوع رساند که علت شکست، عدم وجود تشکیلاتی منسجم بوده‌است. برهمین اساس نیز علمای تهران دور هم جمع شدند و جامعه روحانیت را تشکیل دادند. در یک مقطع اعلامیه جامعه روحانیت به حدود 180 امضا رسید، البته بعضی از اعلامیه‌هایی که در آن زمان امضا می‌شد الزاما صبغه انقلابی و مبارزه با رژیم را نداشت.
در نهایت از اواسط سال 1356 روحانیون تشکلی در میان خود به نام روحانیت مبارز به وجود آوردند. برنامه ریزی راهپیمایی ها، سخنرانی در مساجد، تهیه شعار و در مجموع، سازماندهی نهضت عمدتاً توسط روحانیت مبارز صورت می گرفت. به عبارت دیگر در حالی که بسیاری از نیروهای مخالف با مشکلاتی چون فقدان رهبری، ضعف تشکیلاتی، عدم انسجام فکری، تفرقه و انشعابات رو به رو بودند؛ روحانیت مبارز با وجود امام (ره) و دارا بودن شبکه ای از روحانیون در سراسر کشور از مزیت مهمی برخوردار بود.
امام خمینی (ره) برای اینکه علما را متوجه مسئولیت سیاسی خود بکنند ابتدا دعوت به تشکیل جلسه سیاسی نکردند بلکه با ایده دور هم جمع شدن و یک جلسه ساده کار را آغاز و به آن اکتفا کردند.
در خاطرات شهید محلاتی از دوران مبارزه آمده است: "از جمله دستورهایی که امام (ره) به من دادند این بود: «به آقایان بگویید همه شان هفته ای یک شب هم که شده دور هم بنشینند و با هم چای بخورند و هیچ کار دیگری نکنند.» از اینجا امام (ره) این رویه را خودشان با آقایان قم شروع کردند."
نقش جامعه روحانیت در پیروزی انقلاب
در تاریخ دوم بهمن ماه سال 1357 دفتر امام خمینی (ره) در پاریس اعلام کرد که ایشان روز پنج شنبه 5 بهمن از پاریس به مقصد تهران حرکت خواهند کرد. در روز چهارم بهمن به دستور بختیار فرودگاه مهرآباد با استقرار تانک ها و زره پوش ها اشغال نظامی شد. دولت بختیار با بستن فرودگاه و جلوگیری از ورود امام خمینی (ره) به کشور قصد داشت با خرید زمان بر اوضاع کشور مسلط شود.
تحصن در دانشگاه تهران در اعتراض به بسته شدن فروردگاه
در اعتراض به این اقدام دولت بختیار، حدود چهل نفر از روحانیون مبارز و انقلابی، در مسجد دانشگاه تهران تحصن کردند و شرط پایان این تحصن را بازگشت حضرت امام (ره) عنوان نمودند. حضرات آیات سید محمد حسینی بهشتی، مرتضی مطهری، عطاءاللَّه اشرفی اصفهانی، سید محمود طالقانی، محمدجواد باهنر، سید علی خامنه‌ای، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمد امامی کاشانی، محمد یزدی، علی مشکینی، آیت الله محمد صدوقی و... از جمله متحصنین بودند.
این تحصّن مورد حمایت و استقبال شدید مردم و مراجع تقلید واقع شد و پس از 4 روز در نهایت شرایطی را به وجود آورد که بالاخره دولت بختیار را مجبور ساخت به بستن فرودگاه‌ها پایان بخشد و به اجبار قدمی دیگر به عقب رود.
روحانیت مبارز پس از پیروزی انقلاب
با پیروزی انقلاب و با توجه به ناامن کردن جامعه از سوی گروه های سیاسی مسلح، مقوله امنیت داخلی از اهمیت ویژه ای برخوردار شد. از این جهت با فرمان امام خمینی (ره) و همت روحانیت کمیته های انقلاب اسلامی شکل گرفت و با پیشنهاد شهید مطهری، آیت الله مهدوی کنی به ریاست این کمیته ها از سوی امام خمینی (ره) و آن هم یک روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی منصوب شد.
در زمان برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی، گروه های ملی گرا سعی می کردند که جمهوری، جمهوری دموکراتیک و یا جمهوری دموکراتیک اسلامی را به رأی مردم بگذارند که امام (ره) با قاطعیت این توطئه ها را در هم شکسته و از مردم خواستند تنها به جمهوری اسلامی نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد رأی دهند. روحانیت مبارز در این میان با عزیمت به شهرها و روستاها، مردم را به رأی به جمهوری اسلامی تشویق و ترغیب کرد. این گونه بود که یکی از توطئه های ضد انقلاب در بدو پیروزی درهم شکست.
صدور اعلامیه و دعوت از مردم برای شرکت در انتخابات خبرگان قانون اساسی
در 12 مرداد 1358 انتخابات اولین دوره مجلس خبرگان قانون اساسی با حضور گسترده مردم برگزار شد. این نخستین انتخابات از زمان پیروزی انقلاب به شمار می‌آمد – صرف نظر از رفراندوم تعیین نوع نظام که فروردین ماه برگزار شد - و نمایندگان مجلس خبرگان مأمور بودند تا پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی نهایی قرار دهند.
پیش‌نویس قانون اساسی جمهوری اسلامی که از چندماه پیش از انقلاب به دستور امام خمینی تهیه شده و متن آن توسط شورای انقلاب و هیئت دولت موقت مورد بحث و بررسی قرار گرفته بود، برای جلب آراء و نظرات مردم و متفکران در 12 فصل و 151 ماده، روز 24 خرداد 1358 در روزنامه‌های کثیرالانتشار منتشر شد.
با بروز اختلافاتی میان مسئولان کشور مبنی بر این که پیش نویس تهیه شده مستقیماً به آرای ملت گذاشته شود و یا این پیش نویس در مجلس مؤسسانی که با آرای ملت شکل خواهد گرفت مورد بررسی قرار گیرد؛ سرانجام با پیشنهاد آیت‌الله طالقانی راه میانه‌ای پیدا شد که به جای مجلس مؤسسان که حدود 300 نماینده داشت، مجلسی از خبرگان ملت تشکیل و پس از بررسی نهایی پیش نویس قانون اساسی، آن را به همه‌پرسی بگذارد.
بدین ترتیب لایحه قانون انتخابات جهت تشکیل مجلس خبرگان قانون اساسی به تصویب هیأت دولت و شورای انقلاب رسید و بر اساس مصوبه دولت موقت، روز جمعه دوازدهم مرداد 1358 به عنوان تاریخ برگزاری انتخابات خبرگان قانون اساسی، اعلام شد.
123 نفر جهت نامزدی مجلس خبرگان قانون اساسی در شهر تهران کاندید شدند. بیش از دو هزار شعبه اخذ رأی در تهران تشکیل شد. جامعه روحانیت مبارز و گروه های اسلام گرای مؤتلف با آن نیز بیانیه ای صادر کرده و از مردم خواستند در انتخابات شرکت کنند.
راهیابی کاندیداهای جامعه روحانیت مبارز به مجلس خبرگان قانون اساسی
بر اساس آنچه وزارت کشور اعلام کرد در سراسر ایران حدود 18000 رأی‌گیری، مأمور اخذ آرای مردم بودند که از این تعداد 2200 حوزه برای رأی‌گیری از ساکنان استان تهران اختصاص داده شده بود. همچنین در این انتخابات حدود 60 هزار نفر در جریان برگزاری انتخابات با وزارت کشور همکاری می‌کردند. نتایج نهایی انتخابات بعد از دو روز اعلام شد و بر اساس نتایج به دست آمده در تهران چهره‌هایی چون آیت‌الله محمود طالقانی، ابوالحسن بنی‌صدر، آیت‌الله حسینعلی منتظری، حجت‌الاسلام گلزاده غفوری، آیت‌الله محمد حسینی بهشتی، مهندس عزت‌الله سحابی، دکتر عباس شیبانی، آیت الله موسوی اردبیلی، خانم دکتر منیره گرجی و علی‌محمد عرب در مرحله نخست حائز اکثریت آرا شدند.
سرانجام مجلس خبرگان قانون اساسی در روز 28 مرداد 1358 با پیام امام خمینی (ره) افتتاح شد. راه یافتن کاندیداهای جامعه روحانیت مبارز و گروه های مؤتلفه پیروزی بزرگی محسوب می شد. آشکار شدن پایگاه مردمی منافقین از مهم ترین دستاوردهای این انتخابات بود. چنان چه مسعود رجوی با اختلاف بسیار فاحشی از آخرین نفر انتخاب شده از دور رقابت ها حذف شد.
تأسیس حزب جمهوری اسلامی
پس از پیروزی انقلاب، برخی از مؤسسین جامعه روحانیت مبارز، به فکر تأسیس حزبی فراگیر افتادند. تفاوت یک حزب با تشکیلات قبلی، در آن بود که دیگر محدودیت عضوگیری وجود نداشت و حزب می توانست از میان غیر روحانیون نیز عضو بپذیرد. تئوریسین، مغز متفکر و طراح اصلی این تشکل اسلامی، آیت الله دکتر محمد حسینی بهشتی بود. وی به اتفاق جمعی از رهبران انقلاب اسلامی بزرگ ترین، فراگیرترین و گسترده ترین حزب در تاریخ احزاب سیاسی در ایران بعد از انقلاب اسلامی را تشکیل داد.
شهید بهشتی در این زمینه میگوید:«برای تشکیل حزب با آقایان از جمله محمد علی موحدی کرمانی، محمد جواد حجتی کرمانی، علی مشکینی، محمد مهدی ربانی املشی، سید حسن طاهری خرم آبادی، عباس واعظ طبسی، عبدالکریم هاشمی نژاد، محمد مؤمن، بعضی از دوستان و روحانیت همانند آقای محمدرضا مهدوی کنی، محمد موسوی خوئینی و دوستان غیر روحانی و تحصیل کرده نظیر مهندس بازرگان، دکتر فریدون سحابی، عزت الله سحابی، مهندس محمد توسلی، دکتر عالی، مهندس مصطفی کتیرایی با دوستان بازار و اصناف دکتر حسن آیت، حبیب الله عسگراولادی، مهدی عراقی، صادق اسلامی هم چنین حبیب الله پیمان صحبت [را] در میان گذاشتیم. بنا بود در آن هستهٔ اصلی من، سید علی خامنه ای، محمد جواد باهنر، موسوی خوئینی و دکتر پیمان روی اساس نامه و مرام نامه کار کنیم (این) نتیجهٔ کار مشترک ما قبل از انقلاب بود.
برای موجودیت آن به نظر می رسید که یک مجموعه ای حدود 40 تا 50 هزار نفر از گروه های مختلف اجتماعی اعلام موجودیت کنند که حدود یک سوم از روحانیون مبارز و دو چهارم از قشرهای دیگر باشند که عملاً با اشکال رو به رو شدیم و به دلیل شتاب انقلاب از این کار باز ماندیم...
پس از انقلاب ما 5 نفر [شهید بهشتی، حضرت آیت الله خامنه ای، آقای رفسنجانی، شهید باهنر و موسوی اردبیلی] موجودیت حزب را اعلام کردیم. البته به آقای مهدوی کنی هم گفته بودیم ولیکن استقبال نکرد.»
در اولین انتخابات برگزار شده پس از پیروزی انقلاب که برای انتخاب اعضای مجلس بررسی نهایی قانون اساسی برگزار شد، حزب جمهوری، لیستی ارائه کرد که ائتلافی از همه جریانهای مذهبی (از روشنفکری مذهبی تا سنت گرایان) را شامل می شد. در این لیست تنها از طیف سازمان مجاهدین خلق (منافقین) کسی گنجانده نشده بود.
دبیر کل جامعه روحانیت مبارز و نخست وزیری
پس از شهادت شهیدان رجایی و باهنر در هشتم شهریور ماه سال 1360، حزب جمهوری اسلامی جلسه ای ترتیب داد و نام تعدادی از بزرگان و انقلابیون برای تصدی پست نخست وزیری مطرح شد. آیت الله مهدوی کنی دبیر کل جامعه روحانیت مبارز یکی از این گزینه ها بود.
در این زمان آیت الله موسوی اردبیلی، رییس قوه قضاییه و آیت الله هاشمی، رییس مجلس به حضور امام (ره) رسیده و ایشان موافقت خود را با نخست وزیری آیت الله مهدوی کنی اعلام کردند. با رأی موافق 148 نماینده از مجموع 179 رأی، شورای ریاست جمهوری، آیت الله مهدوی کنی را به عنوان نخست وزیر معرفی کرد.
انشعاب در جامعه روحانیت
حزب جمهوری
در تاریخ 29 بهمن 57 برخی اعضای جامعه روحانیت مبارز تهران، بنیان بزرگترین حزب سیاسی کشور بعد از انقلاب، به نام حزب جمهوری را گذاشتند. این حزب در تعدادی از انتخابات شرکت داشت. از نارسایی ها و ضعف های حزب، عدم دقت لازم در موقع عضوگیری و ثبت نام بود. به دلیل گستردگی کار و شرایط سهل عضویت، افراد با مواضع مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی وارد حزب شدند و به مرور هسته های اولیهٔ تفکرهای مختلف در حزب به وجود آمد و موجب تشتت آرا و چند گانگی در حزب شد که سرانجام همین امر منجر به انحلال حزب جمهوری در سال 66 و با تأیید امام خمینی (ره) گردید.
شکل گیری روحانیون مبارز
مجمع روحانیون مبارز، ریشه در سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز دارد و بعد از فرار بنی صـدر و بـا روی کـار آمـدن شـهـید رجایی به عنوان رییس جمهور و شهید باهنر به عنوان نخست وزیـر و سـرانـجـام اسـتـقرار دولت میرحسین موسوی در صحنه سیاسی کشور، حضور فـعـّال پـیـدا کـرد. مجمع روحانیون از 1360 ه.ش. تا 1368 ه.ش. قدرت را در دست داشت و در این دوره، در مجلس اوّل، دوم و سوم اکثریت و قوه قضاییه و اجراییه را در اختیار داشت.
سال 1363 ه.ش. نقطه ظهور و گسترش روز به روز جناح چپ است. بعد از انحلال حزب جمهوری، جـامـعـه روحـانـیـت بـه عـنـوان تـنـهـا تـشـکـل روحـانـی وفـادار بـه نظام درآمد، اما در پی بروز اختلاف در بین اعضای جامعه روحانیت دربـاره امـوری چـون: جـایـگـاه رأی مـردم در مـبانی نظام، اختیارات دولت و وظایف ولی فقیه؛ دعایی، جلالی خمینی و کروبی از شورای مرکزی آن استعفا کردند و این نشان از به اوج رسـیـدن اخـتـلافات داشت. این اختلافات به امام (ره) منعکس شد و ایشان نیز برای خاتمه دادن بـه ایـن غـائله، اجـازه داد تـا تـشـکـل جـدیـدی بـه نـام مـجـمـع روحـانـیـون مـبـارز شکل گیرد.
دلایل انشعاب در جامعه روحانیت
جامعهٔ روحانیت مبارز تهران از آنجا که یک نهاد حزبی نبود و در جایگاه یک حزب سیاسی برای اعضا و هوادارانش تصمیم نگرفت، قاعدتاً در روند فعالیتهای خود با اختلاف سلیقه های درونی نیز باید روبه رو می‌شد.
آیت الله مهدوی کنی در خاطرات خود می گوید: «اختلاف سلیقه در میان برخی اعضای جامعه روحانیت از ابتدا وجود داشت سپس زمینه هایی به وجود آمد که این اختلافات بروز کرد ...این مسائل قبل از انقلاب هم بوده ...»
بنابراین مجموعهٔ جامعهٔ روحانیت تشکل یکدست و یکنواختی نبود که ناگهان دچار انشعاب و جدایی شده باشند، بلکه به دلیل ماهیت فرهنگی و علمی، اختلاف سلیقه بر آن حاکم بود. در عین حال، نزدیکی ها و دوستی هایی که معنویت و اخلاق اسلامی را تلطیف می‌نمود، مانع درگیریهای شدید سیاسی و تشنج در درون تشکیلات می‌شد. جامعهٔ روحانیت مبارز تهران به عنوان تبعیت از امام (ره) و تبلیغ و نهضت و انقلاب امام خمینی (ره)، هدف و راه مشترکی داشت، اما در کیفیت و حتی مبانی برخوردها تفاوت هایی با هم داشتند.
از آنجا که در شرایط اولیهٔ پس از پیروزی انقلاب اسلامی وجود دشمنی قوی، یک هشدار جدی برای روحانیت تلقی می‌شد؛ اختلافها و تفاوتها در سطح نظری و بیان ایده ها باقی می ماند و بر اساس مصلحت، مجال واکنش تندتر را به اعضای جامعهٔ روحانیت نمی‌داد.
در واقع، با فاصله گرفتن از مبدأ پیروزی و شکست تدریجی گروههای سیاسی پر سابقه و فعال که داعیهٔ کسب قدرت سیاسی داشتند، زمینه های لازم برای جدایی فراهم شد.
جامعهٔ روحانیت مبارز در کنار تشکل‌های همسوی خود (از جمله حزب مؤتلفه اسلامی، جامعهٔ اسلامی مدرسین، انصار حزب‌الله، جامعهٔ اسلامی دانشگاهیان، و انجمن‌های اسلامی اصناف بازار تهران) نقش مهمی در تحولات سیاسی ایران داشته است. تا سال 1393 ، آیت الله محمد رضا مهدوی کنی دبیرکل جامعه روحانیت مبارز بود اما با درگذشت وی گزینه هایی همچون محمدعلی موحدی کرمانی ، اکبر هاشمی رفسنجانی ، علی اکبر ناطق نوری و حسن روحانی برای دبیرکلی این نهاد مطرح بودند. در نهایت در جلسه ای که در تاریخ ١١ آذر ١٣٩٣ با حضور اعضای جامعه برگزار شد، آیت الله محمدعلی موحدی کرمانی به اتفاق آراء دبیرکل جامعه روحانیت مبارز شد تا این تشکل سیاسی به حیات طیبه خود ادامه دهد.
